Совет адабиётшунослари даъво қилганидек, Ҳамза биринчи ўзбек драматурги эмас эди, бундан ташқари у деярли «социалистик реализмнинг асосчиси» эди. Ҳамза томошабин сифатида ҳам, драматург сифатида ҳам яхшигина маданий ва назарий тайёргарликдан ўтган эди. М.Раҳматов «Ўзбек театри қадимги даврлардан 1917 йилгача» китобида ХIII аср охиридаги Бидиёршум театр мактабини шундай тасвирлайди: «… машғулотлар 9 йил давом этди: 2 йил мимика ва имо-ишораларни ўргатди, яна икки йил — сўз ва овоз устида ишлаш санъати, 4 йил — мусиқа ва рақс, яна бир йил — ахлоқ ”(Раҳматов, 1981, 234-бет).
Ушбу аралашма баъзи бир ихлосмандларни театрда рол ижро этиш ўзбек маскарабозларининг оддий импровизацияси деб ўйлашга мажбур қилади. Қўқоннинг таниқли актёрлари ва комедия ижодкорларининг номлари тарихда сақланиб қолган. Булар Мулла Ҳошим, Ашик-қизик, Башир-қизик, шунингдек Саъдий-мақсум, улар труппа бошқарувини ўзининг истеъдодли шогирди Юсуф-қизиққа топширгандилар. Шу йилларда Туркистонда рус театри драма труппаларининг классик репертуар билан пайдо бўлиши (Шекспирдан Горкийгача) ўзбек янги драматургиясининг ривожланишига кучли туртки бўлди.
“Туркистон вилояти газети” газетасининг 1910 йил январ ойидаги сонида бир эслатма келтириб ўтилган: «… яқинда Тошкентда театр, яъни «саҳнада рол ижро этишни» севувчиларнинг мусулмон жамияти очилади. Бу жамиятда фақат мусулмонларга хос саҳна кўринишлари намойиш этилади ”(Раҳматов, 1981: 270).
Биринчи ҳаваскор театр труппаси 1913 йилда Самарқандда М. Беҳбудийнинг «Ота қотили» спектаклини саҳналаштира бошлаган. Ва бугунги кунга қадар майдон олдидаги бу гўзал бино сақланиб қолинган. 1914 йил 15-январ куни бу саҳнага қаҳрамон-зиёли (унинг ролини М. Беҳбудийнинг ўзи ижро этган) жадидлар шиори билан чиққан: “Ҳозир янги давр. Биз мусулмонларга икки хил илм керак. Биринчи билим — бу дин. Иккинчиси — замонавий дунёвий илмлар».
Кейин шу каби ўқув композициялари саҳналаштирилади: янги методика мактаби ўқитувчиси Х.Шакруллонинг «Зулм қилинган хотин» спектакли, Қудратуллонинг «Ўйинчоқ» драмаси, Татар ва Озарбайжон театр компаниялари ўзларининг репертуарлари билан ишладилар. Буларнинг барчаси Ҳамза биринчи ёзма драматург эди деган асоссиз даъволарга жавоб бўла олади.
Фундаментал билимлардан ташқарида, кенг маданий дунёқарашдан ташқари адабий «Маугли» мавжуд эмас. Касбга киришнинг кучли мактабидан ўтган Малик Қаюмов шундай ёзади: “… мен Киноматографлар уюшмасининг котиби бўлганимдан сўнг, биринчи навбатда, имкон қадар кўпроқ йигитларимизни Москва, Ленинградга ўқишга юборишга ҳаракат қиламан. Улар у ерда нафақат фан курсини, балки касб маданияти курсларини ҳам ўқишлари керак. «
Ҳамза шу қадар драматик нуансларни, ҳатто «афишада» спектаклини саҳналаштиришда ҳам шундай янги эслатмаларни қўлга киритган ижодий истеъдодли одам эдики, булар унинг асарларида муҳим аҳамият касб этади. У саҳнанинг аҳамияти, саҳна йўналишлари, мизен-саҳналар, декорация вазифаси, актёрнинг ишораси ва интонацияси аҳамиятини ва бошқа шу каби муҳим жиҳатларни тушуна оладиган профессионал драматург ва режиссёр маданиятини яхши ўзлаштирган эди. Ҳамза, бутун драмаларидаги эзилган аёл мавзуси орқали шуни тушундики, саҳнада аёлнинг ўзи, титроқ овози ва нафаси бўлмаса адолатдан бўлмайди.
1915 йилда у ҳамфикр дўстлари билан «Ҳаётдан заҳарланганлар» спектаклини саҳналаштирди, у ерда Марям ролини Маҳмуд Тараш ижро этган. Бу ўз навбатида аёлни тасвирлашда ҳали ҳам журъатсиз қадам эди, аммо ҲАМЗА аёл артистни саҳнага олиб чиқиш учун тубсизликдан сакраб ўтиши керак эди. Йигирманчи асрнинг бошларидаги ўзбек драмаларида кўплаб аёл образлари мавжуд бўлган, Беҳбудий ҳатто фоҳиша Лизани саҳнага олиб чиққан.
«Бой ила хизматчи» ижтимоий драмасида кўплаб аёл роллари мавжуд, улар 1917 йилда ёш йигитлар томонидан ижро этилган. Аммо аллақачон драматург аёлнинг саҳнадаги аҳамиятини Хонзода ролининг ташқи қиёфасини яратиш олдиндан айтиб ўтган: «Унинг сон-саноқсиз тўзғиган сочлари. У Бухороча тикилган, енгсиз ва тепаси тилларанг безаклар билан ишланган атлас кўйлак кийиб олган. Кўплаб заргарлик буюмлари. Пешонадаги доғлар, жингалак ёноқлар». Ҳатто истеъдодли ёш актёр ҳам бу фикрни жуда муҳим деб билиши эҳтимолдан йироқ эмас. Аммо Ҳамза келажакдаги Хонзода ролини ижро этувчи аёлни кокеткали кўйлакда ва моданинг диққат билан ўйланган элементини кўзгу олдида майин бармоғи билан тўғирлайдиган ҳолатда кўришни тасаввур қиларди.
Замонавий сериаллар сценарий муаллифларига «Бой ила хизматчи» спектаклининг матни — бу 17 эпизодни яратиш учун кучли асос бўлиб, ҳар бир сценарий ҳаракатини кенгайтириш, ҳар бир саҳнани яқиндан кўриш ва ҳоказолар учун имкон берди. «Бой ила хизматчи» матни пиллага ўхшайди, у моҳирона ишлов бериш билан чексиз ипак ипга айланади. Эҳтимол, бу классиканинг таърифидир?
Деярли рангсиз Гулбаҳор ва Жамиланинг (гўзаллар, ўзбошимчалик қурбонлари) олдида айёр ва зукко жиноятчи Хонзода бугунги кунда ҳам ролининг чуқур ҳажмли тасвири, интонацияларининг бойлиги, чиройли ва ҳийла-найрангнинг пластиклиги билан ўз қадр-қимматини биладиган аёл сифатида қизиқарли бўлиб ажралиб туради. Бир томондан, Ҳамза спектаклнинг қаҳрамонларини анъанавий образлар тўпламига айлантиради: золим бой, унинг ҳашамдор онаси, хизматчи ва унинг гўзал хотини, мулла ва минг кишилик фермер хўжалиги. Аммо бошқа томондан, хизматчи Холмат — бу «икки хўжайиннинг хизматкори», ўз фикрига эга бўлмаган, ҳийла-найрангли Дон Хуаннинг шарқона кўриниши, фермада ишчи мақоми паст бўлса ҳам қандай қилиб яхши яшашни билади. Унинг хулқ-атвори, муаллифнинг сўзларидан ташқари, «инсон кучли ярми»нинг барча нозик ва нафис томонларини тасаввур қилишга имкон беради: кучли ва мулойим.
Холмат образи саҳна учун жуда мос бўлиб, томошабинларга таъсир кўрсатишнинг бундай йўли бадиий аниқлиги билан яратилган. Бугунги кунда айтганидек, тингловчилар билан мулоқотда. Солиҳбой уйнинг аёллар яшайдиган қисмига топшириқ билан юборган хизматчи Холмат бақириб юборади: “Бу ерда ким бор? Хонимлар!»
Бундай нейтрал кўриниш — миллий одоб-ахлоқ қоидаларига риоя қилишдир. Хонзода, севгилисининг таниш овозини эшитиб, бир томонида юзини рўмолча билан ёпганча хонадан чиқиб келади: «Ким бу?». Агар нотаниш кимдир бақирса, Мингбоши Қодиркулнинг синглиси қимирламайди ҳам: ахир у хизматкор эмас, уйда югурадиган одам бор. Ҳамза миллий белгилар мантиғини ва ифодасини бузмасдан, Хонзода ва Холмат ўртасидаги ҳақиқий учрашув саҳнасини яратади.
Драматург ушбу «ширин жуфтлик» учун шундай сўзлар ёзадики, бу актёрларга алоҳида маънога эга ибораларни гапиришига имкон беради. Драматург саҳна қонуниятларини тушунган ҳолда ҳақиқий ҳолатни акс эттиради. Холмат, худди хаёлот оламида бўлганидек, ҳар қандай муҳаббатли аёл эшитишни истаган нарсани шивирлайди ва фақат унинг овозини тинглайди: «Агарда юзингизда 70 та парда бўлсаю, уларнинг фақатгина биттасини кўтарган бўлганингизда ҳам, сизнинг гўзаллигингиз шунчалик ёрқинки, ҳунармандлар 32 та устахонада оловсиз ишлашлари мумкин эди». Бу тайёрланган ибора эканлиги аниқ, Холмат ушбу «ярим тайёр маҳсулотни» шундай вазиятда ва бир неча бор ишлатиши мумкин. У қандай ҳазил қилишни билади: «У кекса аёл шафтоли чайнашидан ҳам тезроқ ухлаб қолади». Импровизация қилиши мумкин: «Қадим замонда Солиҳбой деган бой яшаган экан». Ҳар қандай вақтда, у интонациясини итоаткорлик билан мўътадил қилиб ўзгартириши мумкин. Кимни ижро этишини доим ҳис қила олади: камтар хизматкор, хабарчи, севикли ёр ва бошқалар.
«Бой ила хизматчи» спектаклида «Қироличанинг издоши ўйнайди» тамойили бўйича муттаҳам Солиҳбайнинг онаси Хожионанинг анъанавий образи ҳам маҳорат билан яратилган. Унинг кайфияти ранг-баранг тасвирланган: ғазабланган ваъзлар, келинларни лаънатлаш ва бир зумда ўғлининг олдида жабрланувчи ролига ўтиш. Бундан ташқари, «уни ўйнатаётган» актриса бир зумда ўзгариб туриши керак, шунда бутун монолог кулгили бўлмайди: «Мен Шокиржоннинг олдига бораман (йиғлайди). Мени унинг ёнига юборинг. Мен келинларимдан қўрқаман. Заҳарлайди, ўлдиради … (йиғлаб)» Изоҳларнинг оҳангдорлиги ижрони ҳис қилишга имкон беради. Ушбу «заҳарлайди, ўлдиради» сўзлари Хожионанинг ўзини қўрқитаётганга ўхшайди. Ўғлининг сўзлари (“ҳаммани ҳайдаб чиқараман”) кампирни тинчлантиради. Драматург буни «мамнун жилмайиш» деган сўзлари билан таъкидлайди.
Кўринаяптики, фақат ўзларининг психикаси билан аёллар ўйнай олиши мумкин бўлган бундай қаҳрамонларнинг характери Ҳамза драмасида 1928 йилда «Майсаранинг иши» каби рамзий номга эга комедиясидаги Майсаранинг образига айланган. Рус тилидаги таржимада аниқ сўз топилган — «фокуслар». Сюжет трагикомик, фолклор мотивларига асосланган, характерли роллари билан танилган. Буюк юнон драматурги Софоклнинг «Муҳими, нима содир бўлиши эмас, балки қандай содир бўлиши» тамойили Ҳамза томонидан ушбу комедияда тўлиқ амалга оширилган. Асосий қаҳрамон — Майсара хола, қувноқ ва топқир бева, шундай кучли ҳаётий салоҳиятга эга, оптимизм ғоялари.
Ҳамза кекса одамни бемаъни ҳолатга қўйишга қодир бўлган ҳар томонлама эркин ва шунинг учун ҳам қатъиятли аёл образини яратган. Майсара «ўз фарзандларини» қутқариш учун шундай кўп босқичли вазиятларни бошидан ўтказадики, томошабин кулади, тушунади: бу шаддод аёл ҳақорат учун барча эркаклардан қандай қилиб қасос олишни билади, уларни хоҳлаганча «бошини айлантиради». Омборда сигир ва қўчқор терисида яширинган эркаклар содда ва қувноқ аёл Майсара томонидан хўрланади. Ва у ғолибона кулади, камбағалликдан, дунёнинг бемаъниликлари устидан қандай қилиб баланд овозда кулишни билади.
Ҳамза ўзбек саҳнасида эркин, зукко, топқир ва жуда мулойим, муҳаббатига содиқ аёл образини яратади. Айнан Майсара — «Унинг қалбида тор чалинмоқда» метафорасига тўлақонли мос келадиган тасвир. Ва қўшиқ, торнинг товуши фақат 1958 йилда ўзбек миллий мусиқасининг истеъдодли созандаси, бастакор С.А.Юдаков томонидан яратилган ҳолда тақдим этилади. Ўйлайманки, мусиқа, қўшиқлар тасвирга уйғун эди, улар қувноқ ва эркин Майсаранинг барча «ҳийла-найрангларига» ҳамроҳ бўлдилар. Моҳир ҳунарманднинг қўлидаги ипак мато ўзига хос чизмаси билан хон-атласга айланиб кетгандек, Сулаймон Юдаковнинг мусиқаси ҳам Ҳамзанинг комедиясига ранг баҳш этган.
Ҳамза брендми? Шубҳасиз!
Татяна НИЯЗОВА
Филология фанлари номзоди«
