Шу кунларда Йўлдош Муқимов — ХХ асрнинг нафақат Совет Иттифоқида, балки бутун дунёда эътибор қозонган нуфузли газеталаридан бири билан тақдири чамбарчас боғланган машҳур журналист Йўлдош Муқимовни таваллудининг юз йиллиги нишонланмоқда.
Қандай гаплар айтилмасин, ўша пайтларда мамлакатда кўп журналистлар бор эди. Лекин жуда кам, ҳатто саноқли инсонлар бор эдики, уларнинг ҳар бир сўзи, ҳар бир фикри нафақат муаллифлик нуқтаи назаридек, балки ягона ҳукмрон партия ва бутун давлат овози сифатида қабул қилинарди. Муқимов ана шундай шахслардан эди. У чоррак аср давомида КПСС Марказий Қўмитасининг марказий органи — «Правда» газетасининг Ўзбекистон бўйича ўз мухбир сифатида фаолият юритди. Бу шунчаки журналистик иш эмас, балки идеологик, сиёсий ва ҳатто дипломатик масъулиятни ўз ичига олган миссия эди.
Москва ва Тошкент орасида: журналист — ҳакам сифатида
Ўша вақтда «Правда»да ишлаш, гўёки катта иттифоқ тузилмасида идеологик йўналишда хизмат қилиш билан баробар эди. Газета фақат партиявий фаолиятни акс эттирибгина қолмасдан, мамлакатнинг барча ҳудудлари билан акс алоқани ҳам таъминларди. Газета қошида СССР алоқа вазирлигининг махсус бўлими ишларди. Бу ерга турли шикоятлар ва хатлар келиб тушарди, баъзан жуда жиддийлари ҳам бор эди. Улар қатъий текширувдан ўтарди — кўпинча жойига чиқиб. Ҳар бир мақола, ҳатто ҳар бир ибора таҳририят филтрларидан, корректор ғалваларидан ўтарди ва, энг муҳими, маҳаллий партия раҳбарияти билан келишилиб чиқарди. Масалан, РСФСРда бу иш крайком ва обкомлар билан, автоном республикаларда эса маҳаллий раҳбарлар билан амалга ошириларди. Ўзбекистонда эса энг юқори нуфузга эга шахс — республика Компартияси Марказий Қўмитасининг биринчи котиби Шараф Рашидов эди. Ана шу инсон Йўлдош Муқимовни «Правда»нинг мухбирлигига тавсия этган. Бу тайинлов фақат лавозим кўтарилиши эмас, балки сиёсий ишончлилик, шахсий инсоф ва минтақавий реалликларни чуқур тушуниш рамзи эди.
Ўша вақтда журналистика партия назорати тизимига тўлиқ интеграциялашган эди. Муқимов марказ кўрсатмалари билан жойлардаги манфаатлари ўртасида мувозанат сақлашни яхши биларди. У Москва тилида ҳам, ўз юрти — Ўзбекистон тилида ҳам сўзлай оларди, бир томон муаммосини бошқа томон тушуниши мумкин бўлган контекстда баён қиларди. Бу сўз дипломатияси эди — ўша даврда жуда кам учрайдиган иқтидор. Партия йўлидан озиш фақат ишдан ҳайдалиш эмас, балки сиёсий таназзулга олиб келарди.
Идеология — фақат шакл эмас, мазмун ҳам
Йўлдош Муқимов фақат партия кўрсатмаларини узатувчиси эмасди. Унинг матнлари фикрий жиҳатдан чуқур, услубий жиҳатдан ёрқин эди. У саноатлаштириш ва қурилиш, айниқса Тошкентни тиклаш, қишлоқдаги ўзгаришлар ва таълимдаги ютуқлар, миллий маданият ва маънавият ҳақида ёзарди — Москвада бундай мақолалар маъқулланар, Тошкентда эса ғурур билан ўқиларди. Унинг публицистикаси янги совет инсонни тарбияларди, бироқ инсон юзидаги инсонийликни сақларди. Бу — шунчаки ибора эмас. У ҳеч қачон тарғиботчилик бўш сўзлардан фойдаланмасди, ўқувчи тилида сўзлашишга интиларди. Бу эса назокат билан амалга оширилган, деярли кўринмас маърифатчилик ва тарғиботчилик эди.
Унинг мақолаларида адолат мавзусига алоҳида эътибор берилган. Муқимов қайси мавзу бўлмасин, эҳтиёткор фуқаро лаҳжасида — албатта, рухсат берилган доирада — қайчи мавзуларни кўтаради. Бу унинг энг кучли томонларидан бири эди. У партия протоколи чегараларидан чиқмай туриб ҳам виждон бўла оларди.
Муқимов инсон сифатида
Идеологик қаттиқчилик даврига қарамай, Йўлдош Муқимов шахсий фазилатлари — мулойимлик, одоб ва қалбнинг кенглиги билан ажралиб турарди. Уни яхши танийдиганлар уни ҳалол, ақлли, мувозанатли ва ҳар доим ёрдамга тайёр инсон сифатида эслашади. У ҳеч қачон лавозими билан мақтанмасди — гарчи «Правда»нинг мухбири бўлиш республикада Кремлдан берилган норасмий ишонч мандатига тенг эди. Уни ҳурмат қилишарди — қўрққанлари учун эмас, балки самимий қалб билан.
У сўзи билан эмас, амали билан ёрдам берарди. Ёш ҳамкасблари тақдирини ҳал қилар, турмуш муаммоларида кўмаклашар, авлодлар ўртасида кўприк бўларди. Бу шундай ҳолатки, лавозим шахсни яширмас, аксинча — унинг сиймосини янада кучайтирарди.
1969 йил баҳори — шахсий хотира
Улуғвор фазилатларини мен ҳам бир бор тўлиқ ҳис қилдим. 1969 йил баҳори эди. Ўша пайтда мен ТошДУнинг журналистика факультети талабаси эдим. Дарс пайтида ухлаб қолиш, юришда каловланиш, автобусда тушиш-чиқишда ҳушдан кетиш каби ҳолатлар бошланди. Бундай аҳволимни кўрган раҳмдил гуруҳ старостаси қўллаб, университет поликлиникасига олиб борди. Бу поликлиника хозир Акмал Саидов бошчилигидаги Инсон ҳуқуқлари миллий маркази жойлашган бинода эди. Ўшанда у ерда Политехника институтининг меъморлик-қурилиш факултети бўлиб, гўшаларидан бирига поликлиника хам жойлашган эди.
Қариварак, лекин жуда самимий шифокорга тушдим. У менга умумий қон таҳлили, рентген ва бошқа бир неча текширувларни буюрди. Икки соатдан кейин ҳукм чиқарди:
— «Сизда умумий ҳолсизлик фонида ошқозон яраси бошланмоқда. Агар дарҳол яхши касалхонага ётмасангиз — масалан, биринчи ё иккинчи шифохонага, ёки Семашко институтига — ногирон бўлиб қоласиз. Ёмон оқибат бўлиши мумкин. Ўйланинг!»
Поликлиникадан қайноқ сувга тушгандай чиқиб кетдим. Энди нима қиламан? Қайси эшикка юз тутаяпман — тушунарсиз.
Старостага «Ҳаммаси жойида, тўйгача битади» деб айтдим. У эса ЦУМ томон йўл олди. Мен эса Алишер Навоий театри қаршисидаги фавворалар майдонидан ўтиб, «Правда Востока» кўчаси, 26-уйда жойлашган газета таҳририятларига кирдим. Ҳар қанча талабалигим бўлса-да, республика газеталари бош муҳаррирлари билан яқин таниш эдим. (Бу танишлик қандай пайдо бўлгани хакида алоҳида қисса темаси) «Совет Ўзбекистони»даги Максуд Кориевичга кирдим — у Марказкомда экан. Кейин «Правда Востока»даги Валентин Акимович Архангельскийни изладим — у ҳам Марказкомда экан. Тушликдан кейин келармиш. Чора йўқ, тўртинчи қаватга чиқдим. У ерда «Правда» газетасининг иккинчи махсус мухбир — Николай Фёдорович Гладков бор эди. У Йўлдош Муқимович билан бирга ишларди.
Ўша пайтларда ким бўлишидан қатъий назар, одамлар бир-бирига меҳр-оқибат билан қарардилар. Мен унга шифокор қўйган ташхисни айтдим.
— «Ҳеч безовта бўлма. Бу шифокорни биламан. Менинг яқинларимни ҳам даволаган. У шундай киши — одамлар дарҳол шифохонага ётсин деб, қаттиқ гапиради. Тўғри қилади. Йўлдош Муқимович ҳозирча йўқ, у бешдан кейин бўлади. Мен ҳозироқ Соғлиқни сақлаш вазирига мактуб ёзаман — сен олиб бор, кейин у ҳам қўшилади».
Н.Ф.Гладков «Правда» газетасининг орденлар билан безатилган рангли бланкда, Москва реквизитлари билан, шиифохонага мурожаат мактубини тайёрлади. Уни Навоий кўчасидаги 12-уйда жойлашган Соғлиқни сақлаш вазирлиги қабулхонасига топширдим. Шу билан бирга, вазир Каюм Сабировичга «Правда»дан телефон бўлишини айтдим.
Кеч соат бешда «Правда» корпунктга қайтганимда, Йўлдош Муқимович аллақачон ишхонада эди. Унинг олдида Н.Ф.Гладков имзолаган мактуб нусхаси ётарди. У «вертушка» телефонни кўтарди ва Каюм Сабировичга қўнғироқ қилди. Вазир аллақачон масала билан таниш экан, у «Семашко» институти директори ва бош шифокори билан шахсан гаплашганини, эртаси куни соат саккизда қабул бўлимида мени кутаётганларини ва паспортни унутмаслигимни айтди.
Шу тариқа, мен Семашкода ўн саккиз кун даволандим. Тўрт маҳал овқатдан ташқари гўшт, бир стакан қаймоқ ва сари ёг, иккитадан тухум эрталаб ва кечқурун бериларди. Врач қаттиқ тарзда танбеҳ берди: агар жисмоний машғулотларни қолдирсам, тез орада қорним колхоз раисидек бўлади деб.
Бир кун кечқурун мени Й.Муқимов ва Н.Гладков шифохонада зиёрат қилишди. Улар билан бирга институт директори ҳам бор эди. Бу хабар бутун Семашкого тарқалди. Оқибатда, Йўлдош Муқимовични ЦК аъзоси ва депутат сифатида танийдиган секретарь ва директорлар ҳам мен билан даволанарди. Медперсонал ва духтирлар, менга, 19 ёшли йигитга, эҳтиром билан қарашарди. Ҳамма «Бу йигит Йўлдош Муқимовични кими бўлади?», деб қизиқарди. Академик, фанлар академияси институти директори ҳам бир куни йўлимни тўсиб сўради:
— «Кечирасиз. Сиз Самарқандлик экансиз. Йўлдош Муқимович эса Бухоролик. Сиз унга қандай қариндош бўласиз?»
— «Мен “Правда”даги шогирдиман»
Мен унга ёлғон гапирмаган эдим. Бу воқеадан икки ой аввал, «Правда» газетаги Самарқандлик ишчи ва Сирдарёлик деҳқоннинг космосга старт муносабати билан билдирган хис-туйгусини чоп килган эди. Бу фикрларни мен тайёрлаганман ва Н.Гладков кечки соат саккизда Москвага телефон билан берган. Эрталаб эса, улар газетага босилди. Бундай ҳолларда Шараф Рашидович ва бошқа раҳбарлар Йўлдош Муқимовичга самимий миннатдорлик билдиришган.
Юлдаш Муқимовичнинг яна бир хислати мени ҳайратга солган: мен шифохонадан чиққанимдан сўнг, у Тошкент гўшт комбинати директорига телефон қилиб, менга ҳафтасига икки марта, комбинат нархида, бир ярим килограмм тўнғич гўшти беришларини сўраган. Мен комбинат кассасига кам миқдорда пул тўлардим. Ҳолбуки, Бешёгоч бозорида бу оёк беш баробар қиммат эди. Мен гўштни кечқурун озгина оловда қайнатиб қўярдим. Эрталаб бутун ётоқхонада хушбўй хаш овқати ҳиди тарқаларди, фақат пиёз солиши қолган бўларди.
Шундай инсон эди Юлдаш Муқимович. Шунинг учун ҳам, бутун умрим мобайнида ошқозоним билан боғлиқ ҳеч қандай муаммо бўлмаганини унинг меҳрибонлиги ва эътибори билан боғлайман.
Мерос – нафaкат матнлар, балки болалик қаламида ҳам
Йўлдош Мукимов ҳаётдан етти йил аввал оламдан ўтди. Унинг хотираси — биз, унинг шогирдлари учун муқаддас. У ёзган китоблар — «Шакардан ширин», «Ёнғин ва навда», «Ҳақиқат», «Муқаддас тахт», «Азиз юртдошларим», ҳамда республика чегарасидан ташқарида ҳам машҳур бўлган «Олис йўл — яқин қалблар» ва «Барон Мюнхаузен ва Хўжа Насриддиннинг янги саргузаштлари» — ҳануз ҳаёт, ҳануз ўқилади. Аммо Й.Мукимовнинг энг катта мероси — бу касбий маҳорати билан инсонпарварликни, эътиқод билан садоқатни, дўстлик билан бурчни бирлаштирган ҳаётидир.
Юлдаш Мукимов фақат публицист эмас, балки энг кичик ўқувчилар учун ҳам ёзган муаллиф эди. Унинг болалар учун ёзган асарлари — хоҳ эртаклар бўлсин, хоҳ қисқача ҳикоялар — ҳаммаси орқали инсонийлик, ибрат ва миллий образлар дунёси акс этган. У болаларни буюруқ билан эмас, эшик очиб, яхшилик дунёсига етакларди. Унинг дунёсида яхшилик ёмонликдан устун, поклик айёрликдан баланд, ростгўйлик эса ҳақиқий қудрат эди. Унинг бу асарлари ҳануз ҳаёт, чунки уларда замонавий болалар адабиётида жуда кам учрайдиган маърифат руҳи бор.
У замонасининг фарзанди эди — ва шундай экан, у замондан узоқ бўлмаган, абадий қадриятларни ҳам ўзида жамлаган инсон эди. Унинг идеаллари, эҳтимол, XXI асрда бошқачароқ эшитилар, лекин сўз учун масъулият, ўз ишига садоқат ва иймон — булар абадийдир.
Рашидов даврининг гувоҳи
Йўлдош Мукимовнинг ижодий фаолияти Шараф Рашидов даврига тўғри келди — бу Ўзбекистон тарихидаги энг ёрқин ва шу билан бирга, мураккаб паллалардан бири эди. Қурилиш бунёдкорлиги, саноатлашув, миллий ўзлигини англаш жараёни — буларнинг барчаси юксалиш ва илҳом даври эди. Ачинарлиси, кейинчалик бу давр кўпинча тўғри баҳоланмади, ҳатто бўҳтонлар ёмғирида қолди. Аммо бугун, догмалик ва эҳтироссиз назар билан қаралса, шу ойдинлашадики — у даврга халқ ишонган, у даврда халқ қурган, ва Йўлдош Мукимов бу жараёнларнинг фақат гувоҳи эмас, балки ёзувчиси, тарихнависи бўлган.
У ҳикоя қилган тарих кўйда эмас, балки ҳаётнинг ҳақиқий аксидир — унинг матнларида баланд овоз эмас, балки уларда севги ва ишонч бор. У нафақат фактларни аниқ ёзди, балки инсонларга бўлган самимий муҳаббати орқали тарихни юракдан қаламга кўчирди.
Шу маънода, унинг публицистикаси тарихий хотиранинг юзидир. Унда на шоирона эҳтирос, на сиёсий қичқириқ бор. Унда фақат ҳаёт ва ҳақиқат бор. Ана шу ёзув — меҳр билан, касбий маҳорат билан амалга оширилган бўлса, у абадийдир.
Мукимов — ҳаётни ёзган инсон
Бу маънода, Йўлдош Мукимовнинг ижоди — бу тарихий хотиранинг тирик манбаи. У ҳеч қачон товушини кўтармасди, у шунчаки ҳаётни қайд этарди. Аммо шундай қайд — агар у меҳр ва касбий маҳорат билан амалга оширилган бўлса — абадий қолади.
У ўз сўзида қўполлик ёки ёлғондан йироқ турарди. У халқ ичида юрар, халқ сўзига қулоқ тутар, халқ руҳини тушунарди. Унинг услубида қалбнинг шижоати, аниқлик ва шодлик билан қайт этиш бор эди. Унинг мақолалари — бугун ўқилса, гўё ўша йиллар нафасини ҳис қилгандек бўласиз.
Шу боис ҳам Юлдаш Мукимов — фақат журналист эмас, балки бир даврнинг инсонпарвар ва оқил қалами, ижтимоий виждони ва халқ ҳофизи эди.
Рахимжон Султонов
