“Кўзларингизни очинг. Энди сиз одамсиз!”
Тарихий воқеликлар бугунги кун талабларидан келиб чиқиб талқин этилганда, олимлар баъзан “презентизм” тамойилидан фойдаланадилар.
Википедияда Ҳамзанинг таржимаи ҳолини ўқиётганимда касбларнинг қуруқ рўйхатини кўраман: “Журналист ва ўқитувчи, шоир ва драматург, бастакор ва жамоат арбоби”. Гўёки бу яшаган ва курашган, ёзган ва севиб қолган, саҳна асарларини саҳналаштирган, яратган ва рад этган одамнинг ҳаёти эмас. Шундай ёзилганки, гўё тонгда қуёш нур сочиб турган теракзор ўрнига, қанча куб метр ёғоч олинишини таъкидламоқчи бўлгандек.
Ҳамза (1889-1929) — ўз вақтида ичи тор бўлган эҳтиросли одам. Табиатнинг шундай парадоксал ҳодисаси мавжуд: мўрт ўсимлик биология қонуниятидан қатъий назар, кучли асфалтни ёриб чиқади. Ҳамза ҳар қандай анъана ва ҳаракатсиз нарсаларга, ён қараш ва тарғиботларга, таҳдидлар ва нафрат тўлқинларига аҳамият бермасдан яшаган. У “нимагадир бағишланган ва қурбон қилинган” деган маънони англатувчи Ниёзий тахаллусини олган ҳолда яшаган ва ижод қилган.
Агар биз Лениннинг “Декабристлар Россияни уйғотди” метафорасидан фойдалансак, демак: “Ҳамза Ўзбекистоннинг янги маданиятини уйғотди”!
У ҳар доим олдинги қаторда бўлган
У биринчи ўзбек мусиқий комедияси “Қорасоч”ни яратди, етим болалар учун мактаблар очди, “Кенгаш” журналини таҳрир қилди, кутубхонани бирлаштирди, 1917 йил 28 майда 400 га яқин ишчилар намойишини уюштирди… Унинг табиати Закаспий фронтидаги саёҳат театр компаниялари фаолиятида амалга оширилиши керак бўлган кенг кўламли ва улкан ишларни талаб қиларди.
Ҳамза 1924 йилда Фарғона халқ таълими бошқармасида сиёсий таълим мудирининг ўринбосари этиб тайинланди ва дарҳол театр унинг раҳбарлиги остида ишлай бошлади.
Ҳамза — шоир сифатида “инқилоб мусиқасини” эшитган, “Ҳой, ишчилар!” – “Ҳей, ишчи”, “Яшасин шўро!” – “Яшасин Советлар!” деб номланган сиёсий шеърлари орқали анъанавий шеърий йўналишни эркин жанрга ўзгартирган.
Ҳамзанинг ушбу қўшиқларини унинг дўсти ва ҳамкасби, ноёб диапазонли овози билан, қўшиқчи Карим Ёқубов тарғибот гуруҳларида ижро этди.
1925 йил Парижда Ҳамзанинг “Ҳей, ишчи” деган баланд оҳангдаги қўшиқлари янгради ва сўзларини тушунмасаларда, бу янги кучли мусиқий энергияни олқишлашди. Ҳамза янги маданиятни уйғотди, у паранжига қарши ҳужумнинг куйчиси эди. Айнан у Озод қизнинг овозини эшитишга мажбур қилди, унинг ижрочиси кейинчалик СССР халқ артистига айланган ўқувчи қиз Лутфия Саримсоқова эди.
Ҳамза 1928 йилда паранжисини ечиб саҳнага чиққани учун эри томонидан ўлдирилган биринчи ўзбек рассомларидан бири Турсунанинг ўлими фожиасини таъкидлаш учун монолог шаклидан фойдаланган. Шоир “Узилган гуллар” шеърида Сурмахон, Таджихон, Рўзиой, Ойнисо, Кумушхон, Зодичахон каби қурбонларнинг ҳам сиймосини қайта яратади. У янги ҳаётни орзу қилган, аммо 1928 йилда вафот этганларнинг исмларини санаб ўтади.
Ва энди 100 йилдан камроқ вақт ичида Ўзбекистонда содир бўлган ўзгаришларнинг вақтини ва уларнинг кўламини, натижаларини таққослаш учун яна “презентизм” тамойилига тўхталамиз. 2008 йилда тарих фанлари доктори, профессор Д. Алимова “Тарих тарих сифатида, тарих фан сифатида” китобида шундай ёзади: “Ўзбекистонда 1927 йил баҳорида 100 мингдан зиёд аёллар паранжисини ечиб ташлашади … 60-йилларда 60% аёл шифокорлар бор эди” (Алимова, 2008, 260, 274 бетлар). Унинг ўз бувиси ҳам 1927 йиллар атрофида паранжисини ечиб ташлаган.
Бир неча ўн йиллар ўтгач, унинг набираси М.Юсупова университетда ўқиди, «Наманган олмалари»ни куйлади ва ҳатто «Битлз»ни тинглади, номзодлик ва докторлик диссертацияларини ҳимоя қилди. У Москва архитектура институтида архитектура бўйича докторлик диссертациясини ҳимоя қилганида ва Ўзбекистондаги биринчи архитектура профессори бўлганида, бу жуда муҳим воқеа бўлишига қарамай, Ўзбекистон маданий ҳаётида бу одатий ҳол эди.
Агар Тамара Хоним, Мукаррама Турғунбоева, Марям Ёқубова, Маргарита Оқилова катта саҳнани шунчаки ўзлаштирган бўлса, бугун эса Академик Опера ва Балет Театрининг афишалари уларники. Алишер Навоий мумтоз балетнинг хизмат кўрсатган ва халқ артистлари номлари билан тўла.
Бугунги кунда Севара Назархоннинг Европанинг энг яхши студияларида қўшиқ ёзаётгани ва Лондоннинг обрўли залларида чиқиш қилаётгани, ўзбек аёли Харуки Мураками романларини япон тилида ўқиётгани, Фолкнернинг ривояти бўйича тезис ҳимоя қилгани ҳеч кимни ажаблантирмайди. Ёш онанинг боғчага боласини олиб кетиш учун “Нексия”нинг рулида жинси шим ва енгил футболкада келганидан ҳеч ким ҳайрон қолмайди…
Бугунги кунда Ҳамзанинг фақат биргина “Мунозара” шеъри ўз аҳамиятини йўқотган: “Мактабларда қизлар кунларини беҳуда сарфлашни ўрганмайдилар … тўй, кийиниш ва базм — бу уларнинг ҳаёти ва орзулари”.
Бугунги кунда кўплаб қизлар мактабни тугатгандан сўнг Чехия, Россия, Корея, Хитой, АҚШ ва Германия университетларида ўқишни давом эттиришни хоҳлашади. 1929 йилда Ҳамза бундай хаёлий режаларни хаёлига ҳам келтира олмас эди.
Бундай қонуният мавжуд, у “домино эффекти” дея номланади. Қачонки бутун мураккаб ва кўпшаклли тизим енгил таъсирдан қулаб тушса, “домино эффекти” дейилади. Ҳамза айнан шундай инсон, яратувчи, ўқитувчи бўлган, унинг овози қудратли руҳий кучга эга бўлиб, эски дунёни йўқ қилишга қодир эди: “Кўзларингизни очинг. Энди сиз одамсиз!”
Ҳамид Олимжон Ҳамзанинг маъносини “буюк авлодимизнинг устози” дея ифодалаган: “У биринчи бўлиб инсонлар қўлига қалам тутди”.
P.S.
Шоҳимардондаги Ҳамзанинг ёдгорлик музейи академик жиҳатдан баъзи нарсаларнинг қора ва оқ рангдаги ноаниқ фотосуратлари орасида зерикарли ва сокин кўринади.
Ёш йўриқчи гуруҳга бир назар ташлаб, одатдагидек сўради: «Экскурсия қайси тилда: ўзбек, рус, немис тилларида ўтказилгани маъқул?» Бу ҳам замон белгисидир.
Аммо музейга келган одамлар бу эҳтиросли ва ёрқин инсонни шунчаки тилшунос деб эмас, балки «Хой, ишчилар!» қўшиғининг момақалдироқ гумбурлашидек ёдга олишларини, бу яшил ва ғамгин жойда биринчи қадамлардан бошлаб хира музей хотираси эмас, балки Ҳамза сўзи янграшини истардим.
Татяна Ниёзова, филология фанлари номзоди
«Bukharian Times»
