Ҳозирги жаҳон иқтисодиётида қимматли қоғозлар бозори молиявий барқарорликни таъминлаш, инвестицияларни рағбатлантириш ва капиталнинг самарали тақсимланишини таъминлашда ҳал қилувчи рол ўйнайди. Ушбу бозорнинг ривожланиши иқтисодий ўсиш ва инновацияларга ҳисса қўшиши мумкин бўлса-да, унинг ривожланишига ижобий ва салбий таъсир кўрсатадиган турли хил омиллар мавжуд. Ушбу мақолада биз қимматли қоғозлар бозорининг ривожланишининг аҳамияти, унинг ривожланишига ёрдам берувчи омиллар, шунингдек, ушбу жараён билан боғлиқ фойда ва хавф-хатарларни кўриб чиқамиз.
1. Қимматли қоғозлар бозори нима?
Қимматли қоғозлар бозори – энг аввало, иқтисодий муносабатлар субъектлари ўртасида ҳам мамлакат ичида, ҳам халқаро миқёсда қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошириш орқали молиявий ресурсларни қулай, тезкор ва самарали қайта тақсимлаш механизмидир. Булар акциялар, облигациялар, депозитар тилхатлар, ҳосилалар ва бошқа воситалар бўлиши мумкин – бозор бир жойда тўхтаб турмайди ва бошқа турдаги хусусиятларни бирлаштирган ёки муайян вазият учун ишлаб чиқилган мураккаброқ воситалар мунтазам равишда ишлаб чиқилади. Самарали қимматли қоғозлар бозорининг энг муҳим мақсадларига узоқ ва қисқа муддатли истиқболда компанияларнинг қадрини шакллантириш ва молиявий ресурсларнинг қийматини аниқлашни киритишимиз мумкин.
2. Қимматли қоғозлар бозорининг ривожланишига қандай омиллар таъсир қилади?
Қимматли қоғозлар бозорининг ривожланиши кўплаб омилларга, жумладан, макроиқтисодий ва сиёсий барқарорлик, тартибга солиш ва назорат қилиш даражаси, инфратузилма ва технологик инновацияларнинг мавжудлиги, маълумотларнинг мавжудлиги, инвесторларнинг саводҳонлик даражаси ва тизимга ишончига боғлиқ. Бу омиллар ўзаро боғлиқ бўлиб, биргаликда қимматли қоғозлар бозорининг ривожланиш даражасини ва барқарорлигини белгилайди.
3. Қандай чора-тадбирлар қимматли қоғозлар бозорининг ривожланишига хизмат қилиши мумкин?
Қимматли қоғозлар бозорини ривожлантиришни рағбатлантириш учун ҳуқуқий ва регулятор муҳитини такомиллаштириш, коррупция ва фирибгарликка қарши чора-тадбирларни кучайтириш, хавфларни бошқариш тизимини такомиллаштириш, молиявий саводхонликни ошириш, технологик инфратузилмани ривожлантириш, ахборотдан фойдаланишни таъминлаш ва инвесторлар ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг таъсирчан механизмларини яратиш зарур. Бозорлардаги ушбу вазифалар нафақат тартибга солувчи орган, балки ривожланиш институтлари, бозор иштирокчилари ҳамжамиятлари ёки, ҳатто алоҳида бозорларда бизнес амалиётини яратиш ва шакллантириш имкониятига эга бўлган алоҳида йирик компаниялар томонидан ҳам ҳал қилиниши мумкин.
4. Қимматли қоғозлар бозорини ривожлантиришнинг иқтисодиёт учун қандай афзалликлари мавжуд?
Ривожланган бозор ресурсларни самарали тақсимлаш имконини беради. Ресурсларнинг мумкин бўлган максимал ҳажми қисқа вақт ичида улардан ўзлари учун фойда ва инвесторлар учун даромад келтира оладиган, мамлакат иқтисодиётида ишлаб чиқарилган умумий қўшилган қийматни ва ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини оширадиган субъектларгача етиб боради. Қимматли қоғозлар бозорининг ривожланиши, шубҳасиз, компаниялар учун ташқи капитални жалб қилишга ёрдам беради, бу эса лойиҳалар ва инновацион ғояларни амалга оширишни рағбатлантиради. Шунингдек, у корпоратив бошқарувни такомиллаштиради, бизнес шаффофлигини оширади, рақобатни рағбатлантиради, янги иш ўринлари яратишга ёрдам беради ва капитални тақсимлаш самарадорлигини оширади.
5. Капитал бозорини ривожлантиришда нималарга эътибор бериш керак?
Капитал бозорини ривожлантиришда бир қанча жиҳатларга алоҳида эътибор қаратиш лозим: барқарорликни таъминлашнинг самарали тартибга солиш механизмларини ишлаб чиқиш, инвесторлар учун шаффофлик ва ахборот мавжудлигини ошириш, шунингдек бозор иштирокчиларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш чораларини яратиш муҳим элементлардандир. Булардан ташқари, технологик инфратузилманинг барқарорлигини таъминлаш, хавф-хатарларни бошқариш ва аҳолининг молиявий саводхонлигини рағбатлантириш капитал бозорининг муваффақиятли ривожланишида асосий рол ўйнайди.
6. Қимматли қоғозлар бозорининг ривожланишига корпоратив бошқарув қандай таъсир кўрсатади?
Корпоратив бошқарув – бу компаниянинг бошқарув органлари, унинг акциядорлари ва бошқа манфаатдор томонлар ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи тизим. Самарали корпоратив бошқарув инвесторларнинг ишончини оширишга ёрдам беради, уларнинг ҳуқуқлари ҳимоясини таъминлайди, шунингдек, компания фаолиятининг шаффофлигини оширади. Бу қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш учун муҳим, чунки инвесторлар кўп ҳолатларда яхши корпоратив бошқарув тизимига эга компанияларга сармоя киритишга мойил бўладилар.
Самарали корпоратив бошқарув тамойиллари компанияларнинг молиявий ҳисоботларида шаффофлик ва очиқликнинг аниқ стандартларини белгилаш, шунингдек, акциядорларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат. Бундан ташқари, ҳар хил турдаги ноқонуний ҳатти харакатлар ва манфаатлар тўқнашувига йўл қўймаслик учун бошқарув органлари томонидан масъулият ва ҳалоллик тамойилларига амал қилиш муҳим аҳамиятга эга.
Самарали корпоратив бошқарув компанияларнинг ишбилармонлик обрўсини оширишга ёрдам беради, бу эса ўз навбатида инвесторларнинг ишончини оширади ва бозорга капитал жалб қилишга ёрдам беради. Бундан ташқари, у инвесторлар учун хавфларни камайтиришга ва умуман молия бозорининг барқарорлигини оширишга ҳам ёрдам беради.
Умуман олганда, қимматли қоғозлар бозорининг ривожланиши иқтисодий ўсиш ва молиявий барқарорликни рағбатлантиришда асосий рол ўйнайди. Норматив-ҳуқуқий муҳитни такомиллаштириш, корпоратив бошқарувни кучайтириш, инвесторлар хабардорлигини ошириш ва капитални компаниялар учун очиқ қилиш орқали инвестициялар ўсиши, инновациялар ва бизнесни ривожлантириш учун қулай муҳит яратиш мумкин. Шу билан бирга, соҳанинг хавфлар даражаси ва потенциал афзалликларини тегишли эҳтиёт чоралари билан мувозанатлаш учун назорат механизмларини кучайтириш зарурлигини ёдда тутиш ҳам муҳимдир.
Мақола Ўзбекистон Республикаси Истиқболли лойиҳалар миллий агентлиги томонидан тайёрланди.
