Замонавий бизнесда активлар ва бошқа молиявий ресурслар виждонсиз ходимларнинг нишонига айланиб, давлат ташкилотлари ва хусусий компаниялар молиявий хавфсизликни таъминлашда ва активларни йўқотишда мумкин бўлган таҳдидларни аниқлаш зарурлигига дуч келмоқда.
Форензик — бу бизнес учун янги тушунча, аммо у ривожланган мамлакатларда кенг қўлланилади. Форензик — бу ташкилотдаги молиявий йўқотишлар хавфини аниқлаш, корпоратив фирибгарликни ошкор қилиш ва олдини олиш бўйича экспертиза.
«Форензик» (ингл. Forensic) сўзи forēnsis лотин тилидан келиб чиққан ҳолда, тўғридан-тўғри таржимаси «форумдан олдин»дир. Бу қадимги Рим даврига ишора бўлиб, у ерда катта аудитория олдида низолар ёки жиноятларни тақдим этиш — форуми анъанаси мавжуд бўлган. Жиноятчи ҳам, айбланувчи ҳам нутқ сўзлаши, ўз далиллари ва далилларини тақдим этиши керак бўлиб, одатда энг ишонарлиси ютиб чиқган.
Инглиз тилида сўзлашадиган мамлакатларда «Форензик» тушунчаси кўпинча криминалистика синоними — жиноятларни тергов қилиш фани сифатида ишлатилади. Агар криминалистика асосан жиноий ҳуқуқбузарликларни тергов қилишга қаратилган бўлса, Форензик — молиявий ва иқтисодий масалаларга қаратилган. Аммо уларнинг баъзи усуллари ўхшаш ва профессионал форензик мутахассислари кўпинча ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига ёрдам бериш учун ёлланади, шунинг билан ривожланган хорижий давлатларда назорат қилувчи органлари штатларни минимал даражага тушириш орқали уларни сақлашга қаратилган давлат харажатлари оптималлаштирилади.
Жаҳон амалиётида Форензик бўйича ягона тушунчаси мавжуд эмаслигини ҳисобга олиб, амалий тажриба ва ўрганилган халқаро адабиётларга асосланиб, ушбу процедуранинг асосий моҳиятини очиб берадиган иккита асосий тушунчани тақдим этамиз.
Форензик – бу эксперт таҳлилнинг шакли бўлиб, раҳбарларнинг, инвесторларнинг, акциядорларнинг таклифига биноан ташкилотдаги фирибгарликни фош этиш ва молиявий йўқотишлар хавфларни аниқлаш учун ўтказилади.
Форензик нафақат содир этилган молиявий қоидабузарликлар ва фирибгарликларни аниқлаш, балки келажакда молиявий фирибгарлик эҳтимолини олдини оладиган самарали чораларни ишлаб чиқиш учун ҳам қўлланилади.
Бизнесга Форензик нима учун керак
Ҳар қандай ташкилот биринчи навбатда обру-эътибори ҳамда уларнинг ички жараёнлари ва муаммоларини ошкор қилмаслик тўғрисида қайғуради, барча ишларни махфий равишда амалга оширилиши ва олинган ҳисобот бўйича кейинги қарорни бизнес эгаларининг қўлида бўлганлиги учун форензик процедураси қизиқтиради.
Форензик процедуралар бизнес учун қизиқарли, чунки уларни ички корпоратив манфаатларни ҳисобга олган ҳолда тартибга солиниши мумкин. Агар бизнес кўпинча ташкилот ичидаги фирибгарлик фактларини махфий равишда очиб бериши ва ўзини, масалан, ихтиёрий компенсация ёки ишдан бўшатиш билан чекланиши етарли бўлса, жиноий иш доирасида бу барча салбий оқибатларга олиб келадиган жиноий жавобгарликга тортилишини келтириб чиқариши мумкин.
Форензик процедурани амалга ошириш
Форензик — бу ташкилотдаги барча жараёнларнинг кенг қамровли эксперт таҳлили. Аммо экспертизанинг кўлами у бошлаган мақсадларга қараб фарқ қилиниши мумкин. Унга бошқа омиллар ҳам таъсир қилади, масалан, компаниянинг ҳажми ёки у фаолият юритадиган соҳа.
Экспертлар (форензисталар) эътибор берадиган биринчи нарса:
— компаниянинг молиявий ҳисоботларининг тўлиқлиги ва ишончлилиги;
— компанияда ички назорат тизимининг мавжудлиги;
— корпоратив қоидалар ва сиёсатларнинг мавжудлиги, масалан, харидлар, ходимлар, молиявий ҳисоб сиёсати;
— компания ичида манфаатлар тўқнашувининг мавжудлиги;
— ўтган йиллар давомида аудиторлик ҳисоботларининг мавжудлиги.
Экспертлар (форензистлар), шунингдек, компаниянинг рентабеллик кўрсаткичларини, корхона раҳбари ёки эгаси учун тайёрланган маълумотларнинг бузилиши мавжудлигини таҳлил қиладилар. Бундан ташқари, бизнес эгасининг хабардорлигисиз активларни олиб қўйиш хавфини аниқлаш учун ташкилот тузилмасини таҳлил қилиш учун махсус техникалар қўлланилади — бу бизнесдаги заифликларни аниқлашга ва уларнинг олдини олишга ёрдам беради.
Ҳужжатларни таҳлил қилиш билан параллел равишда HUMINT (ингл. Human source intelligence) процедураси ўтказилади — ходимларнинг интервюси. У ҳар хил турдаги бўлиши мумкин ва бутун ходимларни ҳам, алоҳида ходимларни ҳам қамраб олиши мумкин. Қабул қилинган маълумотлардан вазифалар соҳалари бўйича хавф матрицаси яратилади.
Шуни таъкидлаш керакки, Форензик фақат компанияда молиявий таҳдидларга шубҳа туғилганда амалга оширилмайди. Форензик — бу компаниядаги ички бизнес жараёнлари учун ўзига хос жамоа самарадорлиги синови. Бизнес қанчалик яхши ишлаётганини ва ҳозирда қандай хавфлар мавжудлигини ёки келажакда пайдо бўлиши мумкинлигини баҳолаш учун қулай имконият.
Бу жараёнда молия, бухгалтерия ҳисоби, ҳуқуқ, таҳлилий салоҳият ва тафсилотларни пайқаш қобилияти бўйича интеллектуал билимлардан фойдаланилади, чунки кўпинча уларда фирибгарлик схемасининг ўзаги ётади. Шунинг учун форензик экспертлар гуруҳига кўпинча бухгалтерлар, сертификатланган аудиторлар, адвокатлар, таҳлилчилар киради, гуруҳ раҳбари эса ташқи аудит бўйича 15 йилдан ортиқ тажрибага эга мутахассис тайинланади.
Назорат хизматларидан фарқли ўлароқ (аудит, комплаенс ва ҳоказо) форензик экспертлар, зарурат бўйича замонавий техник ўлчов воситаларидан фойдаланадилар (лазерли 3Д сканерлаш, майдонни ўлчаш учун GPS қурилмалари, квадрокоптер бидан майдонни ўлчаш, полиграф ва бошқалар.), OSINT таҳлили ва халқаро амалиётда қўлланиладиган бошқа қонуний усуллар.
Молиявий аудит ва Форензик экспертизаси ўртасидаги фарқи
Аудитнинг мақсади текширилаётган молиявий ҳисобот ва тегишли молиявий маълумотларнинг ишончлилиги ва бухгалтерия тўғрисидаги қонунчиликга мувофиқлигини аниқлашдир.
Форензик жараёнининг мақсади нафақат молиявий фаолият билан боғлиқ, балки умуман бизнес жараёнларининг барча жиҳатлари билан боғлиқ фактларни, суиистеъмолларни излашдир.
Форензик бутун бозор учун бенефит.
Форензик компанияларга барқарорликни таъминлаш, молиявий йўқотишларнинг олдини олиш ва шу сбабли даромадларни кўпайтириш, шунингдек, қонуний талабларга жавоб берадиган ички назорат тизимини тўғри қуриш имконини беради.
Бундан ташқари, Форензик фаолиятнинг самарадорлиги тўғрисидаги маълумотларни таҳлил қилиш асосида харажатларни камайтириш ва бизнес жараёнларни оптималлаштириш мумкин. Бу, ўз навбатида, рақобатбардошликни ошириш ва бизнесни ривожлантиришга ёрдам беради. Охир оқибат, форензикнинг жорий этилиши ишбилармонлик муҳитига ижобий таъсир кўрсатиб, компанияларни ривожлантириш учун янги имкониятлар яратади.
Мустақил экспертлар — форензистлар бизнеснинг кучли ва заиф томонларини кўрсатади, инқироздан чиқиш йўлларини топишга, молиявий ресурсларни йўқотиш хавфини баҳолашга ва даромадни ошириш учун ечим топишга ёрдам беради. Зарур ҳолларда, мутахассисларнинг хулосалари ёмон ниятли шахсларнинг ноқонуний фаолиятини аниқлашга ва зарарни қоплаш билан жавобгарликка тортишга ёрдам беради.
Бизнес эгалари ва ташкилот раҳбарларига маслаҳат
Форензикнинг асосий қоидалари:
1. Ишонинг, лекин текширинг. Тўсатдан, йилига бир неча марта Форензик жараёни ёрдамида жамоа ва ички назоратингизни текшириш, шу жумладан шерикларни, пудратчиларни;
2. Операцион назоратни тарк этиш ва бошқарувни «ишончли» одамларга ўтказиш бизнес ёки лавозимни йўқотиш билан тенгдир;
3. Бизнесда қариндошлар билан ишлашманг, 90% ҳолатда сиз самарасизликга, кўпинча фирибгарликга дуч келасиз. Унутманг, қариндошларни жазолаш мумкин емас, чунки улар «қариндошлар»;
4. Турмуш тарзи ҳар доим даромад ва харажатлар ўртасидаги номувофиқлик нуқтаи назаридан ноинсоф шахсларни юзага чиқаради. Хулқ-атвор ва ўзгаришларни кузатинг;
5. Ўғирлик дунёдаги барча компанияларнинг 99,9 фоизида мавжудлигини билишингиз керак;
6. Сиз бошқарув тизимини такомиллаштираётганингизда, ноинсоф шахслар уни қандай айланиб ўтишни ўйлайдилар. Сизнинг ички назоратингиз кўп ҳолларда «тишсиз» бўлади ва буни вақт кўрсатади;
7. Муаммолар юзага келганда сиз ишонадиган алоқалар кўп ҳолларда умидсизликка пант беради. Тўғри расмийлаштирилган ҳужжат анча самарали;
8. Нақд пулларни ҳар доим ўзолаштириш осон, нақд пул айланмасидан воз кечинг;
9. 100 фоиз дунё компанияларидаги 3 та бош хавф-хатарни эслаб қолинг: биринчиси — активларни ноқонуний ўзлаштириш; иккинчиси — молиявий ҳисоботларнинг бузилиши; учинчиси — коррупция хавфлари.
10. Виждонсиз ҳаракатлар траекторияси содир этиладиган учта омилни билинг, бу фирибгарлик учбурчаги: имконият, мотив ва асос.
Улуғбек Кадиров
Ташқи аудит бўйича эксперт-амалиётчи, ACFA аъзоси, форензик-эксперт, Ўзбекистонда форензик хизматларини ривожлантириш ва амалга ошириш бўйича компанияси асосчиси
