Ўзбекистонда хусусий секторни кенгайтириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни жадал ривожлантириш йўлида туб бурилиш ясашга қаратилган бутун бир қатор иқтисодий ва ҳуқуқий ислоҳотлар амалга оширилди. Хусусий мулк ва хусусий тадбиркорлик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, бозор инфратузилмасини шакллантириш, давлатнинг тадбиркорлик фаолиятига аралашувини чеклаш бўйича қонунчиликни мустаҳкамлаш борасида катта ишлар амалга оширилиб, тадбиркорлик субектларига нисбатан ҳар қандай жазо чоралари фақат суд қарори билан қўлланилиши юзасидан мониторинг олиб борилмоқда. Шуни алоҳида таъкидлашни истардимки, мулкий ҳуқуқларни ҳимоя қилишнинг мулкий ҳимоя воситаларининг ўзагини бировнинг ноқонуний эгалигидан мулкни ундириш (виндикация), эгалик қилишдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган ҳуқуқбузарликларни бартараф этиш тўғрисидаги даъволар каби муҳим механизмлар ташкил этади.
Виндикация талаби деганда, эгаси боълмаган мулкдорнинг мулкнинг ҳақиқий эгасига уни натура шаклида қайтариш тоъгърисидаги даъвоси тушунилади. Субектив мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш усули сифатида виндикация даъвоси ҳар доим иш судда кўриб чиқилаётган пайтда мавжуд бўлган индивидуал тарзда белгиланган нарсани олиб қўйишга қаратилган. Шу сабабли, бирор нарса йўқ қилинган, уни қайта ишлаш, истеъмол қилиш ёки уни индивидуаллаштиришнинг иложи бўлмаган тақдирда, виндикация даъвоси тугатилади. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, оқланиш даъвоси нарсадан «кузатиб боради». Шунга кўра, у баҳсли нарсага ҳақиқатан ҳам ноқонуний эгалик қилган ҳар қандай шахсга нисбатан қўлланилиши мумкин. Агар ишни судда кўриб чиқиш жараёнида ашё судланувчининг эгалигидан олиб қўйилган бўлса, у ҳолда унга нисбатан иш юритиш тугатилади ва даъвогар янги жавобгарга нисбатан янги даъво қўйиш ҳуқуқини олади.
Ушбу мақолада мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг фуқаролик-ҳуқуқий воситалари тизими, асослаш ва рад этиш даъволарининг моҳияти, мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг бошқа механизмлари, шунингдек, замонавий фан нуқтаи назаридан мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилиш усуллари ва воситаларини кенгайтириш муаммолари ёритилган. ҳам глобал, ҳам миллий миқёсда Ўзбекистон Республикасининг мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонунчилигини такомиллаштиришнинг асосий устувор йўналишлари белгилаб берилган ва мулкий ҳуқуқларни ўзгартиришнинг стратегик ва келажакка қаратилган концептуал ёндашувини ишлаб cҳиқиш зарурлиги таъкидланган. Мулк институтининг ижтимоий-иқтисодий ва ҳуқуқий тушунчаси асосланади.
Виндикация – бу мулкдорнинг ўз мол-мулкини бошқа шахснинг қонунсиз эгалигидан талаб қилиб олиш ҳуқуқи. Бу фуқаролик ҳуқуқидаги энг қадимий ва муҳим институтлардан бири ҳисобланади. Виндикация лотинча “вим диcере” сўзидан келиб чиққан бўлиб, “куч билан талаб қилиш” деган маънони англатади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 228-моддасига кўра, мулкдор ўз мол-мулкини бошқа шахснинг қонунсиз эгалигидан талаб қилиб олишга ҳақли. Бу модда виндикация ҳуқуқининг асосий қоидасини белгилайди.
Мулк ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг бошқа усулларидан фарқли жиҳатлари мавжуд. Хусусан:
- Негатор даъводан фарқи: Негатор даъво мулкдорнинг ўз ҳуқуқларини амалга оширишига тўсқинлик қилаётган хатти-ҳаракатларни бартараф этишга қаратилган бўлса, виндикация ашёни қайтариб олишга қаратилган.
- Шартномавий мажбуриятлардан фарқи: Виндикация ашёвий-ҳуқуқий талаб бўлиб, у шартномавий муносабатларга асосланмайди. Масалан, ижарага берилган мулкни қайтариш талаби виндикация эмас, балки шартномавий мажбурият ҳисобланади.
- Зарарни қоплаш талабидан фарқи: Виндикация ашёни айнан қайтаришга қаратилган, зарарни қоплаш эса асосан пул компенсацияси кўринишида бўлади.
Юқорида айтилганидек, мазкур ҳимоя усули мол-мулк бошқа шахсга ўтган бўлган тақдирда қўлланилади. Бундан ташқари виндикацияни қўллашнинг қуйидаги шартлари мавжуд:
- Мулкдорнинг ашёга бўлган мулк ҳуқуқи мавжудлиги: Даъвогар ашёга нисбатан мулк ҳуқуқига эга эканлигини исботлаши керак.
- Ашёнинг бошқа шахс эгалигида эканлиги: Ашё ҳозирда жавобгарнинг эгалигида бўлиши керак.
- Жавобгарнинг эгалиги қонунсиз эканлиги: Жавобгар ашёни қонуний асосларсиз эгаллаб турганлигини исботлаш лозим.
- Ашёнинг натура ҳолида мавжудлиги: Ашё йўқ қилинмаган, қайта ишланмаган ёки бошқа тарзда ўзгартирилмаган бўлиши керак.
Виндикациянинг чекланиши. Фуқаролик кодексининг 229-моддасига кўра, виндикация ҳуқуқи маълум ҳолларда чекланиши мумкин:
- Инсофли эгалловчидан пул ва қимматли қоғозларни виндикация қилиш мумкин эмас: Агар пул ёки ордерли қимматли қоғозлар инсофли эгалловчидан талаб қилинаётган бўлса, улар қайтарилмайди.
- Муддатли чеклов: Виндикация даъвосини қўзғатиш учун умумий даъво муддати (3 йил) қўлланилади.
Виндикация – бу мулк ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг кучли ва самарали воситасидир. У мулкдорга ўз мулкини қонунсиз эгалловчидан қайтариб олиш имконини беради. Бироқ, унинг қўлланилиши маълум шартлар ва чекловларга боғлиқ.
Мирзо Улуғбек туман адлия бўлими
бош маслаҳатчиси
Самиев Шахруз.
