Ўзбекистон Президенти Шавкат Миромонович Мирзиёев ялпи ички маҳсулотни ошириш бўйича улкан вазифани қўйди.Иқтисодий ислоҳотлар жадал олиб борилмоқда. Иқтисодиётнинг турли тармоқлари ривожланмоқда. Бироқ, очиқ маълумотларга назар ташласак, масалан, саноат ишлаб чиқаришининг улуши савдодан кичикроқ эканлигини кўрамиз.
Ривожланган мамлакатлар ялпи ички маҳсулотида реал ишлаб чиқариш соҳаси хизмат кўрсатиш соҳасининг ўсишига қарамай, муҳим ва аҳамиятли бўлиб қолмоқда. Масалан, Германияни олайлик, 2020 йил маълумотларига кўра, саноат ишлаб чиқаришининг улуши 23 фоизни, савдо соҳасида эса транспорт билан бирга 16 фоизни ташкил этган.
Реал ишлаб чиқаришнинг ўсиши ҳар қандай давлатнинг хизмат кўрсатиш соҳасига ҳам таъсир кўрсатади. Ҳақиқий ишлаб чиқаришсиз хизмат кўрсатиш мумкин эмас. Оддий мисол, алоқа воситаларисиз, завод ва заводларда ишлаб чиқарилаётган электрон ускуналарсиз ахборот хизматларини кўрсатишнинг иложи йўқ ва бундай мисоллар жуда кўп.
Шундай қилиб, реал ишлаб чиқариш саноати хизмат кўрсатиш соҳасини озиқлантиради ва ҳанузгача бутун дунёда иқтисодий ўсишнинг двигателидир.
Бу масала Ўзбекистонда айниқса долзарбдир, чунки бизнинг ўзига хос шароитимизда реал ишлаб чиқаришни кўпайтирмасдан ялпи ички маҳсулотнинг ўсишига эришиш деярли мумкин эмас.
Давлатнинг солиқ сиёсати реал ишлаб чиқаришнинг ўсишини ва бу соҳага капитални жалб қилишни рағбатлантириши мумкин бўлган кучли воситадир. Ҳақиқий ишлаб чиқариш соҳаси солиқ воситалари билан қанчалик кўп рағбатлантирилса, «ўйин қоидалари» қанчалик шаффоф бўлса, халқаро инвесторлар учун бу соҳа шунчалик жозибадор бўлади. Ўзбекистон аҳолиси 35 миллион кишидан ошди, мамлакатимиз Марказий Осиёда қулай географик ўринга эга, буларнинг барчаси мамлакатимизни реал ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун ҳам, салоҳиятли инвесторлар учун ҳам жозибадор қилади.
Бироқ, экспертлар, ишлаб чиқарувчилар ва бир қатор журналист ва тадқиқотчиларнинг фикрича, реал ишлаб чиқариш ўсишини рағбатлантириш учун солиқ воситаларидан тўлиқ фойдаланилмаяпти. Яхшилаш учун жой бор ва ишлаб чиқарувчиларнинг солиққа тортиш соҳасидаги мавқеини енгиллаштириш учун чуқурлаштириш мумкин бўлган қатор йўналишлар мавжуд.
Ўзбекистонда реал ишлаб чиқариш соҳасини ривожлантириш учун қандай солиқ ислоҳоти керак? Шу саволлар билан биз солиқ соҳаси мутахассислари Светлана Голосова ва Гулнора Эргашевага мурожаат қилдик.
2020 йилда Германия иқтисодиётининг таркиби
Манба: Statisches Bundesamt
Светлана Голосова, солиқ ва аудит соҳаси мутахассиси:
Ўзбекистонда қўшилган қиймат солиғини ҳисоблаш мураккаб бўлиб, уни даромад солиғидан ажратиш талаб этилади – бундай қилинмаса бухгалтерлар зиммасига юк бўлади. Қўшилган қиймат солиғи, мажозий маънода, «ўз ҳаёти» билан яшаши керак. ҚҚСни ундиришни соддалаштириш талаб этилади.
ҚҚСни ҳисоблаш ва ҚҚС маъмуриятчилигининг мураккаблиги тадбиркорлар учун муаммоларни келтириб чиқармоқда. Даромад солиғи ҳам маълум қийинчиликларни келтириб чиқаради. Даромад солиғи замонавий воқеликка жавоб бермайди, шунингдек, бухгалтерларни «қўрқитади». Ҳисобот шаклларини, стандартларини ишлаб чиқиш, ҳисоб-китоб шаклларини тасдиқлаш талаб этилади. Солиққа тортишнинг янги шаклларини жорий этишга тайёргарлик ишлари етарли даражада эмас. Ишлаб чиқарувчилар учун мол-мулк солиғи ҳам маълум қийинчиликларни келтириб чиқаради.
Фаолиятини энди бошлаётган ишлаб чиқарувчилар учун мулк солиғи бугунги кунда мавжуд бўлган шаклидаги мураккабликдир. Мулк солиғи адолатли эмас. Айланма маблағ солиғи ҳисоботи бугунги кунда ҳар ойда талаб қилинмоқда, бу ҳам ишлаб чиқарувчилар учун қийинчилик туғдиради. Уни ҳар чоракда топширишга ўтиш мақсадга мувофиқ бўлади. Солиқ маъмуриятчилигининг мураккаблиги бухгалтерлар учун қийинчиликлар туғдирмоқда.
Журналист Ринат Сагитов:
Ишлаб чиқаришнинг ўсиши ишлаб чиқаришда банд бўлган ишчилар сонининг кўпайишига, яъни иш ўринларининг кўпайишига олиб келади. Бироқ, шу билан бирга, ходимлар сонининг кўпайиши корхонага солиқ юкининг ошишига олиб келади. Иш ўринлари кўпайган ҳолда ишлаб чиқарувчига солиқ юкини камайтириш таклифига қандай қарайсиз?
Светлана Голосова, солиқ ва аудит соҳаси эксперти:
Ажойиб таклиф. Мен бунга бироз бошқача қараган бўлардим. Биз шахсий даромад солиғининг прогрессив шкаласидан узоқлашдик ва амалда ҳаммани тенглаштирдик. Мен шахсий даромад солиғининг прогрессив шкаласини бизнинг ривожланиш даражамиз учун мақбул бўлган у ёки бу шаклда қайтаришни таклиф қиламан. Бунда миллий менталитетни, мамлакатимизнинг миллий хусусиятларини ҳисобга олиш мумкин бўлади. Яъни, кўп болали ходимларга солиқ ставкасини камайтириш имконияти берилиши керак. Бундай амалиёт бир қатор хорижий мамлакатларда мавжуд.
Журналист Ринат Сагитов:
Эртага ишлаб чиқариш корхоналари ишлаб чиқариш ҳажмини ошириши, уни ривожлантириши ва мамлакат ялпи ички маҳсулотини кўпайтириши учун бугун солиқ соҳасида, сизнингча, қандай учта қадам қўйилиши керак.
Светлана Голосова, солиқ ва аудит соҳаси эксперти:
Биринчидан, солиқ органлари ва ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги мулоқотни соддалаштириш — ишлаб чиқарувчилар талабларини «англаб етмоқ». Иккинчиси — солиқ маъмурcжилигини соддалаштириш. Солиқ тўловчилар, мажозий маънода айтганда, солиқ органларининг «қалпоғи остида». Солиқ органлари ва тадбиркорлар ўртасидаги шериклик ҳамкорликнинг янги босқичига кўтарилиши керак.
Учинчиси, бошқарув тизимини соддалаштириш, мансабдор шахсларнинг норма ижодкорлигига маъсулият билан ёндашиши ишлаб чиқариш ҳажмини оширишнинг самарали қадами бўлиши аниқ. Бундай чоралар бугун амалга оширилса реал ишлаб чиқариш билан шуғулланаётган тадбиркорлар меҳнатини осонлаштириши мумкин
Гулнора Эргашева, эксперт:
Ўзбекистонда ҳозирда ишлаб чиқарувчилар учун имтиёз ва преференсиялар мавжуд бўлиб, улар географик жойлашуви билан боғлиқ, масалан, Қорақалпоғистон учун бир қатор имтиёзлар амал қилади. Бундан ташқари, ишлаб чиқарувчилар учун бир қатор бошқа имтиёзлар мавжуд. Ишлаб чиқаришни рағбатлантириш учун одатда ҳукумат томонидан қўлланиладиган бир қатор воситалар мавжуд: солиқ ставкасини пасайтириш, импорт қилинадиган асбоб-ускуналарни божхона расмийлаштируви учун имтиёзлар бериш ва бошқалар. Бироқ, хорижий сармояга эътибор қаратиш лозим.
Ҳақиқий ишлаб чиқаришнинг ўсиши учун хорижий инвестициялар зарур. Иш тажрибамга асосланиб, кўпинча хорижий инвесторларга маслаҳат бераман. Хорижий инвесторларга бизнинг солиққа тортиш методологиямиз ва солиқ ставкалари ёқади. Инвесторлар бизнинг солиқ маъмуриятчилигидан хавотирда. Солиқ маъмурчилиги тизимида ҳамма нарсани адекват идрок этиб бўлмайди. Солиқ текширувлари тизимини қайта ишлаб чиқиш ва янада шаффоф ва мақбул ҳолга келтириш, шунингдек, тизимлаштириш зарур. Жарима миқдори содир этилган ҳуқуқбузарликка мос келмайди.
Оддий мисол келтираман, йигирма минг сўмлик акциз тўланадиган товарлар нотўғри сотилганига жарима миқдори уч миллиард сўм бўлиши мумкин. Президент тадбиркорлар билан учрашувда солиқ маъмуриятчилиги тизимини, жумладан, тадбиркорларга жарима солишда қўлланиладиган мезонларни ҳам такомиллаштириш зарурлигини таъкидлади. Кўпгина корхоналар содир этилган ҳуқуқбузарликка номутаносиб бўлган катта миқдордаги жарималарни тўлашга қодир эмаслар. Афсуски, давлатимиз раҳбарининг таклифлари солиқ маъмуриятчилиги тизимида тўлиқ ҳисобга олинмаяпти. Жарималар ҳаддан ташқари катталигича қолмоқда.
Журналист Ринат Сагитов:
Эртага ишлаб чиқариш корхоналари ишлаб чиқариш ҳажмини ошириши, уни ривожлантириши ва мамлакат ялпи ички маҳсулотини ошириши учун бугун солиқ соҳасида қандай учта чорани амалга ошириш керак.
Гулнора Эргашева, эксперт:
Ишлаб чиқариш корхоналари очилганда солиқ таътилларига муҳтож, чунки ишлаб чиқариш мураккаб технологик жараён бўлиб, қурилиш, жиҳозларни созлаш ва ҳоказолар билан боғлиқ вақтни олади. Текширувлар соҳасида ишлаб чиқариш ходимларига ишлаб чиқаришни шакллантириш ва ривожлантириш даврида, текшириш ва назорат қилиш нуқтаи назаридан солиқ таътиллари керак.
Ишлаб чиқариш корхоналари давлат томонидан субсидия ва моддий ёрдамга муҳтож. Ишлаб чиқариш корхоналари учун махсус субсидияларнинг тизими керак, шундай ёрдам фақат реал товар ишлаб чиқарувчиларга берилиши керак.
Иш ўринларини яратиш ва банд фуқаролар сонини кўпайтиришда ишлаб чиқариш корхоналари ва реал ишлаб чиқаришда банд бўлган фуқароларга солиқ юкини камайтириш зарур. Бундай чора корхоналарни рағбатлантириши, ишлаб чиқариш ҳажмини ҳам, иш ўринлари сонини ҳам ошириши, ижтимоий соҳага фойдали таъсир кўрсатиши мумкин.
Хулоса.Ҳақиқий ишлаб чиқариш ўсиши ва ЯИМнинг ўсиши ўзаро боғлиқ тенденциялардир. Ҳақиқий ишлаб чиқариш ўсишисиз ялпи ички маҳсулотнинг ўсишига эришиш мумкин эмас. Ҳурматли мутахассислар билан суҳбатдан қуйидаги хулосалар чиқаришимиз мумкин. Ҳақиқий ишлаб чиқаришни кўпайтириш учун қўлланилиши мумкин бўлган солиқ воситаларидан тўлиқ фойдаланилмаяпти ва келажакда янада кўпроқ фойдаланиш мумкин.
Ҳаддан ташқари маъмурият кўринишидаги мавжуд қийинчиликлар соддалаштирилиши ва оптималлаштирилиши керак. Жарималар тизими ва уларни қўллаш мезонларини қайта кўриб чиқиш керак. Ишлаб чиқариш корхоналари учун ишлаб чиқаришнинг мураккаблиги ва технологик жараённинг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда алоҳида ихтисослаштирилган ёндашув талаб этилади.
Ишлаб чиқаришнинг ўсиши ва иш ўринлари сонининг ўсишига таъсир кўрсатиши мумкин бўлган миллий ва бошқа омилларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш соҳаси ходимларини солиққа тортиш тизимини ижтимоийлаштириш зарур. Ўзбекистоннинг ривожланаётган иқтисодиётнинг муҳим таянчларидан бири сифатида стратегик муҳим йўналиш, реал ишлаб чиқаришни ўстириш муҳимлигини англаган ҳолда тадбиркорлар ва солиқ органлари ўртасидаги мулоқотни чуқурлаштириш ва кенгайтириш энг муҳим нуқтадир.
Ринат САГИТОВ.
