Ўзбекистон соғлиқни сақлаш соҳасида муҳим бир даврни бошдан кечирмоқда. Мамлакатда 2,5 миллиондан ортиқ чекувчи бор ва ҳар йили тамаки билан боғлиқ касалликлардан 18 500 дан ортиқ одам ҳаётдан кўз юмади. Чекиш халқ саломатлиги ва фаровонлиги учун катта таҳдид бўлиб қолмоқда.
Ҳукумат томонидан сигаретнинг хавфсизроқ муқобилларини тақиқлаш ташаббуси бу муаммони янада кучайтириши мумкин. Бундай чора миллионлаб чекувчиларни чекишни ташлаш учун исботланган самарали воситалардан маҳрум қилиб, соғлиқни сақлаш соҳасида эришилган ютуқлардан воз кечишга олиб келади.
Бироқ, жаҳон тажрибаси бошқача йўл борлигини кўрсатади: зарарларни камайтиришга қаратилган ёндашув. Бу ёндашув чекиш билан боғлиқ хавфларни камайтиришга йўналтирилган бўлиб, никотиндан бир зумда воз кечишни эмас, балки аста-секин хавфсизроқ усулларга ўтишни қўллаб-қувватлайди.
Далиллар шуни кўрсатадики, зарарларни камайтириш усуллари самарали. Швеция ушбу соҳада етакчи мамлакат бўлиб, бунга ёрқин мисолдир.
Швецияда маҳаллий аҳолининг атиги 4,3 фоизи сигарет чекади, бу дунёдаги энг паст кўрсаткичдир.
Ушбу ютуқ фақат тақиқлар ёки қат’ий чекишга қарши кампаниялар орқали эмас, балки хавфсизроқ никотин муқобилларини – масалан, снус, никотин пакетлари ва электрон сигаретлар каби хавфсизроқ никотин муқобилларини оммалаштириб, уларни чекувчилар учун қулай, арзон ва оммабоп қилган ҳолда эришилди.
Натижада, Швецияда нафақат чекиш даражаси камайди, балки соғлиқ билан боғлиқ кўрсаткичлар сезиларли даражада яхшиланди: мамлакатда саратонга чалинганлар даражаси Европа ўртача кўрсаткичидан 41 фоиз паст, чекиш билан боғлиқ ўлимлар эса бошқа Европа Иттифоқи мамлакатларига нисбатан икки баробар кам.
Ўзбекистон билан солиштирганда, мамлакатда чекиш даражаси 10,6 фоизни ташкил этади, бу Швециянинг кўрсаткичидан икки баравар юқори. Агар зарарларни камайтириш воситаларидан фойдаланиш имконияти бўлмаса, бу кўрсаткични сезиларли даражада камайтириш эҳтимоли даргумон.
Яқинда Ипсос томонидан ўтказилган сўров натижаларига кўра, Ўзбекистонда никотин пакетларидан фойдаланувчиларнинг учдан икки қисми соғлиғини яхшилаш, асосан чекишни ташлаш учун улардан фойдаланади. Энг хавотирли томони шундаки, фойдаланувчиларнинг аксарияти, агар бу муқобиллар мавжуд бўлмаса, сигарет каби зарарлироқ маҳсулотларга ўтишини билдирган.
Ўзбекистонлик истеъмолчиларнинг деярли тўртдан уч қисми никотин пакетлари чекиш даражасини камайтиришга ёрдам бериши мумкинлигига ишонади. Бундан ташқари, учдан икки қисми ҳукумат кам зарарли вариантларни, жумладан, никотин пакетлари, электрон сигаретлар ва қиздириладиган тамаки маҳсулотларини фаол қўллаб-қувватлаши керак деб ҳисоблайди.
Швеция тажрибаси шуни кўрсатадики, зарарни камайтириш сиёсати муваффақият қозониши учун учта асосга – “Қулайлик, Оммобоплилик ва Арзонлик” тамойилларига асосланиши керак. Чекувчилар хавфсизроқ муқобилларни сигаретлар сотиладиган жойларда осон топа олиши лозим. Маҳсулотлар сифатли бўлиши ва чекиш учун муқобил сифатида танлашга арзийдиган даражада мақбул бўлиши зарур. Ва, албатта, арзон бўлиши шарт: агар хавфсизроқ муқобиллар жуда қиммат бўлса, кўпчилик чекувчилар арзонроқ, аммо анча зарарли сигаретлардан фойдаланишда давом этадилар.
Ўзбекистонда сигарет муқобилларини тақиқлаш бу борадаги ютуқларни йўққа чиқариб, чекувчиларни энг зарарли вариантларга қайтишга мажбур қилади. Тақиқлаш талабни йўқ қилмайди; аксинча, кўпинча одамларни катта хавф туғдирувчи хатти-ҳаракатларга ёки маҳсулотларга қайтаришга олиб келади. Бу ҳолатда, чекиш даражаси ошиши, тамаки билан боғлиқ касалликлар кўпайиши ва соғлиқни сақлаш тизимига бўлган босим кучайиши мумкин.
Зарарни камайтириш никотиндан фойдаланишни тарғиб қилиш эмас, балки чекишни дарҳол ташлай олмайдиганлар учун зарарни минималлаштиришдир. Бу ёндашув миллионлаб одамларнинг никотинга қарамлик билан курашаётганини тан олиб, уларга реал ва далилларга асосланган ечимлар таклиф этади. Швециянинг муваффақияти бу ёндашувнинг самарали эканлигини исботлайди.
Ҳозир Ўзбекистон Швеция тажрибасидан ўрганиб, инсон ҳаётини сақлаб қолувчи зарарни камайтириш стратегияларини қабул қилиш учун ноёб имкониятга эга. Янги Зеландия ва Буюк Британия каби давлатлар ҳам тамакининг хавфсизроқ муқобилларини қабул қилиш орқали соғлиқни сақлаш соҳасида сезиларли ютуқларга эришганини намойиш этди. Шу каби сиёсатларни жорий этиш орқали Ўзбекистон аҳолининг эҳтиёжлари ва танловларини ҳурмат қилган ҳолда соғлиқни сақлаш кўрсаткичларини яхшилаши мумкин.
Бу ҳал қилувчи лаҳза. Танлов аниқ. Ҳаракат қилиш вақти келди.
