Оила Ўзбекистонда жамиятнинг асосий элементидир ва унинг жамиятдаги ролининг аҳамияти катта. Маданий анъаналар ва миллий қадриятларга мос равишда, оилага нисбатан ижтимоий ҳимояни шакллантириш махсус аҳамиятга эга бўлиб, давлат сиёсати, анъаналар ва диний нормаларнинг мураккаб уйғунлашуви билан шаклланади. Қуйида Ўзбекистонда оилага ижтимоий ҳимояни қандай ташкил қилиш, ва миллий қадриятлар ҳамда анъаналар оила ҳимоясига қандай таъсир кўрсатишини кўриб чиқамиз.
1. Оиланинг жамиятдаги роли
Анъанавий ўзбек жамиятида оила ҳамиша муҳим роль ўйнаган. Оила фақатгина жамиятнинг ягона аъзоси эмас, балки ахлоқий, маданий ва ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг асоси бўлиб, одамларнинг ўзаро алоқаларини белгилайди. Ўзбекистонда оила — бу фақат қанчаси ўзининг қондошларидан ташкил топган одамлар тўплами эмас, балки ижтимоий, иқтисодий ва маънавий қадриятлар сақланадиган жамиятнинг мутлақ тартиб тизими. Оила аъзоларининг ҳар қандай ҳаётий вазиятда ўзаро ёрдамлашуви ва қўллаб-қувватлаш усуллари жамиятда ижтимоий барқарорликни таъминлашда муҳим роль ўйнайди.
2. Миллий қадриятлар ва уларнинг оилага таъсири
Ўзбекистонда оиланинг роли асосан қуйидаги қадриятлар билан белгиланади: катталарга ҳурмат, ватандошлик руҳи, ватанига муҳаббат, анъаналар ва урф-одатларга эҳтиром. Оила ҳаётида, айниқса, умумий ва авлодий муносабатлар муҳим ўрин тутади. Бу дегани, оила аъзоларининг катталарга ва ёшларга нисбатан масъулиятни ҳис этиши ва уларга ғамхўрлик қилиши зарурлиги қадр қилинади.
Ўзбек маданиятида катталарга ҳурмат қилиш, ўз навбатида, «ота-онага ҳурмат» ва «катталарга ҳурмат кўрсатиш» анъанасида намоён бўлади. Бу қадриятлар орқали ёшлар катталарга, айниқса ота-она ва бува-бувачаларга ғамхўрлик қилишлари лозим бўлади. Бу миллий қадриятлар авлоддан авлодга ўтиб, жамиятда ижтимоий барқарорлик ва муносабатларни мустаҳкамлашга хизмат қилади.
3. Ўзбекистонда оилага ижтимоий ҳимоя
Ўзбекистонда оилага ижтимоий ҳимоя бир нечта муҳим омилларни ўз ичига олади: иқтисодий қўллаб-қувватлаш, ҳуқуқий ҳимоя, соғлиқни сақлаш ва таълим. Сўнгги йилларда Ўзбекистонда оилаларга, айниқса кўп болали ва камбағал оилаларга янада яхши шароитлар яратиш учун кўплаб ташаббуслар киритган.
Молиявий ёрдам: Ўзбекистонда давлат кўп болали оилаларга молиявий ёрдам кўрсатиш учун турли субсидиялар ва нафақаларни ажратади. Кўп болали оилалар учун солиқ имтиёзлари ва болаларга давлат нафақалари берилмоқда. Яқин йилларда, шунингдек, аёллар ва болалар учун ижтимоий тўловлар миқдори оширилди.
Қонунчилик базаси: Ўзбекистонда оила аъзоларининг ҳуқуқларини тартибга солувчи ва уларни ҳимоя қиладиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар мавжуд. Оила Кодекси аъзоларининг ҳуқуқ ва бурчларини, шунингдек болаларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилади. Давлат оилавий қонунчиликни яхшилашга қаратилган тадбирларни амалга оширмоқда, шу билан бирга, аёллар, болалар ва ёшлар ҳуқуқларини муҳофаза қилишни мақсад қилмоқда.
Она ва бола ҳимояси: Ўзбекистонда она ва боланинг соғлигини сақлаш тизими кенгайтирилмоқда. Давлат ҳомиладор аёлаларга ва болаларга бепул тиббий хизматлар, жумладан, вакциналар ва тиббий кўриклар таклиф этмоқда. Шунингдек, давлат болалар учун таълимни кўплаб мактаб ва болалар боғчаларида ривожлантиришга, уларнинг таълимга бўлган кириш имкониятини таъминлашга қаратган.
Ижтимоий хизматлар ва ёрдам вазиятларда: Ўзбекистонда ижтимоий хизматлар тизими мавжуд бўлиб, у оғир вазиятга тушиб қолган оилаларга ёрдам кўрсатади. Бу нафақат кризислар (масалан, никоҳнинг бузилиши ёки оилада зўравонлик бўлиши), балки оила аъзосининг боқувчисини йўқотиш ёки бошқа иқтисодий муаммолар билан боғлиқ бўлган ёрдамларни ҳам ўз ичига олади.
4. Анъаналарнинг ижтимоий ҳимояга таъсири
Ўзбекистонда оилага ижтимоий ҳимояни ташкиллаштиришда анъанавий қадриятлар муҳим роль ўйнайди. Қийинчилик ва муаммоларга дучор бўлган оила кўпинча ўз анъаналаридан ёрдам олади. Масалан, катталарнинг ёшларни тарбиялашга ёки ёш оилаларга қўллаб-қувватлашга бўлган ёрдами – бу миллий маданиятнинг ажралмас қисми ҳисобланади.
Шунингдек, меҳмондўстлик ва ўзаро ёрдам анъаналари ижтимоий муаммоларни ҳал қилишда муҳим аҳамиятга эга. Масалан, боқувчисини йўқотган ёки касал бўлган оила аъзосига яқинлар ва қўшнилар молиявий ёрдам кўрсатишга тайёр бўлишади.
5. Заманавий чалкашлар ва анъаналарни мослаштириш
Глобаллашув ва жамиятдаги ўзгаришлар замоналарида Ўзбекистон оиласи янги чалкашларга дуч келмоқда. Замонавий ҳаёт талаб қилгандай, оила қуриш ва ижтимоий ҳимоядаги қадриятлар янги ижтимоий ва иқтисодий шароитларга мослашиш лозим. Лекин, Ғарб маданиятининг таъсирига қарамай, ўзбек оиласининг қадриятлари, хусусан, оилага бўлган ҳурмат, меҳмондўстлик ва катталарга эҳтиром ҳамон ўзбек идентификациясининг муҳим қисми бўлиб қолмоқда.
Замонавий давлат оиланинг жамият асоси бўлиб қолишини таъминлаш учун иш олиб боради. Бу миллий қадриятларни сақлаш ва ижтимоий ҳимоянинг янги механизмларини киритишни талаб қилади.
6. Хулоса
Ўзбекистонда оилани ижтимоий ҳимояси – бу муҳим аспектлар бўлиб, улар анъаналар ва замонавий чалкашлар ўртасидаги мувозанатни кўрсатади. Ўзбекистонда оила ҳамон жамиятнинг асоси бўлиб қолмоқда, ва оила аъзоларининг бир-бирларига бўлган ғамхўрлиги ҳар бир одамнинг бурчи сифатида қабул қилинади. Қадриятларни сақлаш ва уларга мослашиш орқали оилага ижтимоий ҳимоя тизимини мустаҳкамлаш имконини яратиш мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги
Ижтимоий ҳимоя миллий агентлиги маъсул ходими
Зулайхо Камалходжаева
